Zaburzenia rozwoju to trudny temat dla każdego rodzica. W wychowaniu dziecka kierujemy się przecież miłością, troską i rodzicielską intuicją. To nieustanna walka o bezpieczny rozwój i poczucie szczęścia najmłodszych domowników. Bacznie obserwujemy rozwój i każde zachowanie potomka, ale nie zawsze mamy specjalistyczną wiedzę i doświadczenie, które ułatwiają ,,wyłapanie’’ niepokojących deficytów rozwojowych. Sprawdź, jakie zaburzenia rozwoju mogą wystąpić w pierwszych latach życia dziecka, na co powinieneś zwrócić szczególną uwagę i jakie specyficzne objawy powinny być skonsultowane ze specjalistą.

Spis treści:

1. Zaburzenia mowy.
2. Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej.
3. Zaburzenia analizy i syntezy słuchowej.
4. Zaburzenia orientacji przestrzennej.
5. Opóźnienia rozwoju ruchowego.
6. Zaburzenia sfery emocjonalnej.

ZABURZENIA MOWY

Każdy rodzic potwierdzi, że mowa jest niezwykle cenna w rozwoju dziecka. To klucz do wiedzy, którą zdobywamy przez całe życie. Zaburzenia mowy to bardzo obszerna grupa obejmująca różne rodzaje trudności w zakresie mowy. Mogą to być problemy w wysławianiu się, wady wymowy i używanie niepoprawnie skonstruowanych słów. Oczywiste jest więc to, że pozostawione bez leczenia i terapii deficyty rozwojowe wpłyną w dużym stopniu na zrozumienie przekazu mówionego, komunikację potrzeb i wywieranie wpływu na otoczenie. Sprawdź, jakie zaburzenia mowy wymieniane są przez specjalistów w literaturze naukowej:

1. Problemy artykulacyjne wynikające z naśladownictwa nieprawidłowego wzoru mowy i złych nawyków utrwalonych w okresie kształtowania się mowy. Czy wiesz, że zaburzenie artykulacji to najczęściej występujący u dzieci problem z zakresu mowy? Jest to specyficzne brzmienie głosek, a przykładem problemów artykulacyjnych może być: seplenienie, dość szczególne zabarwienie głosu, które potocznie nazywamy ,,mówieniem przez nos’’ i nieprawidłowe wymawianie k, g oraz r.
2. Opóźnienie rozwoju słowno-pojęciowego.
   To nic innego, jak spowolniony rozwój mowy czynnej, a więc słownictwa, którym posługujemy się na co dzień. To właśnie dzięki mowie Twoje dziecko każdego dnia poznaje otaczający go świat i uczy się go rozumieć oraz nawiązywać z nim kontakt. Powodem do niepokoju w tym przypadku może być ubogi zasób słownictwa, trudności w nawiązywaniu kontaktów słownych z rodzicami lub innymi osobami z otoczenia, nierozumienie wielu pojęć i zwrotów, małomówność oraz budowanie wypowiedzi niepełnych, niespójnych i niegramatycznych.
3. Brak dźwięczności w wymawianiu głosek dźwięcznych, a więc b, d, g, w, z, ż, ź, r, l, ł, m, n, ń, j, dz, dź, dź, a także mylenie głosek dźwiękopodobnych, na przykład b-p, s-c, sz-cz.
4. Zniekształcenie niektórych głosek wynikające z niedosłuchu lub całkowity brak niektórych głosek. Każdej wypowiedzi nadajemy pewien rodzaj melodii, używając do tego modulacji głosu. To właśnie dzięki odpowiedniej do sytuacji modulacji głosu potrafimy właściwie wyrazić emocje i nadać wypowiedzi specyficzny charakter. Dzięki temu mowa jest płynna, odpowiednio zaakcentowana, a przekaz zrozumiały dla odbiorców.  Co dokładnie logopedzi mają na myśli używając słowa ,,zniekształcanie’’? Może to być nieprawidłowa intonacja, akcent, rytm, tempo i melodia mowy, a także zniekształcanie dźwięku głosek syczących (s, z, c, dz) oraz szumiących (sz, ż/rz, cz, dź).
5. Jąkanie czynnościowe (niepłynność mowy).
   Jąkanie to zaburzona płynność mowy. Rodzice zazwyczaj nie mają problemu z wyłapaniem tego rodzaju deficytu rozwojowego, gdyż objawy są bardzo specyficzne. Jąkanie czynnościowe charakteryzuje powtarzanie głosek, sylab, słów lub części zdań, przeciąganie głosek, wtrącanie między słowami yyyy, aaaa, eee oraz długie pauzy. Bardzo często jąkanie czynnościowe jest odpowiedzią na wcześniejsze przeżycia traumatyczne dziecka, stresujące sytuacje, nagłe zmiany życiowe lub urazy psychiczne. Jąkaniu towarzyszą wówczas napięcie mięśniowe, nadmierne poceniem się, podniecenie emocjonalne nieadekwatne do sytuacji, a także krótki, przerywany oddech.

ZABURZENIA ANALIZY I SYNTEZY WZROKOWEJ

Ważną informacją dla rodzica jest to, że deficyty rozwojowe obejmujące analizę i syntezę wzrokową mogą być wynikiem nie tylko wad wzroku, które koryguje się za pomocą odpowiednich szkieł. Widzenie dziecka może więc być w normie. Zapoznaj się z przykładowymi objawami problemów rozwojowych z tego zakresu. Dzięki temu podczas zabawy i pracy z dzieckiem będziesz mógł trafniej dobierać ćwiczenia i zadania, które pomogą Ci zweryfikować umiejętności potomka. 

1. Trudności w postrzeganiu i różnicowaniu kształtów graficznych.
   Przykłady: problemy w zapamiętywaniu i odwzorowywaniu figur geometrycznych i szlaczków (z pamięci lub z podanego wzoru), problemy w układaniu puzzli, obrazków, klocków według podanego wzoru, trudności w rozpoznawaniu znaków i przedmiotów zbliżonych do siebie pod względem kształtu i wielkości, zaburzenia w rejestracji przestrzennego ułożenia elementów, problemy ze wskazaniem różnic między obrazkami, ubogie oraz schematyczne rysunki pozbawione szczegółów.
2. Rozumienie znaczenia litery i cyfry, jako symboli, a jednocześnie nieprawidłowe posługiwanie się znakami graficznymi.
   Przykłady: mylenie liter różniących się szczegółami (np. m-n, l-ł, l-f, e-c, o-a, t-l), mylenie liter o różnym położeniu, ale zbliżonym kształcie (np. u-n, b-p, d-g), opuszczanie małych elementów graficznych, odwracanie kolejności liter w krótkich wyrazach (np. bark-krab, arak-kara), wybieganie poza linie w zeszycie, pismo nierówne, rozchwiane, a odstępy między literami i wyrazami zbyt małe lub duże, przekształcanie budowy litery (np. zmiana łuku w kąt ostry lub rozwarty).

ZABURZENIA ANALIZY I SYNTEZY SŁUCHOWEJ

Co istotne, tego rodzaju zaburzeń nie należy mylić z niedosłuchem. Dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszą, lecz błędnie różnicują pojedyncze dźwięki i nieprawidłowo łączą je w całość.

1. Zaburzenie słuchu fonematycznego.
   Przykłady (w młodszych klasach): trudności w rozumieniu bardziej skomplikowanych poleceń słownych, problemy w zapamiętywaniu i powtarzaniu trudnych, wielosylabowych wyrazów oraz dłuższych zdań, trudności w dokonywaniu syntezy wyrazów, problemy w pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów i zdań, nieprawidłowe czytanie wyrazów metodą literowania, nierzadko ubogi zasób słów oraz budowanie prostych (prymitywnych) zdań w opowiadaniu i wypowiedziach, przekształcanie wyrazów w dyktandach, problemy w pisowni wyrazów zmiękczonych, różnicowaniu j od i oraz odróżnieniu od siebie samogłosek nosowych (on-om).
   
   Przykłady (w starszych klasach): łączenie przyimka z rzeczownikiem (np. wkącie, wkratkę, zbutami, zmilion, znudów), pomijanie w zdaniu całych wyrazów lub ich końcówek, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne (np. b-p, d-t) oraz syczących na szumiące (np. s-sz, c-cz), problemy w nauce języków obcych, trudności w nauce na pamięć wierszy, tabliczki mnożenia, definicji, ciągów słownych lub cyfrowych.

ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

Orientacja w przestrzeni to istotny element edukacji matematycznej dziecka, ale pamiętajmy, że kształtuje się ją na długo przed rozpoczęciem edukacji szkolnej. To rozbudowany proces, w wyniku którego człowiek ma świadomość własnego ciała i jego położenia w przestrzeni.

1. Zaburzona orientacja w zakresie lewej i prawej strony ciała oraz kierunkach przestrzennych.
   Przykłady: niepewność w pokazywaniu poszczególnych części ciała, mylenie kierunków (np. góra - dół, do siebie - od siebie, z tyłu- z przodu), mylenie stron ciała (prawa – lewa), słabe rozumienie oraz unikanie wykonywania poleceń zawierających przyimki określające stosunki przestrzenne (np. w, nad, pod, za, obok, przed), mylenie kierunku czytania i pisania, lustrzane pismo, problemy z zapamiętaniem miejsc, niechęć do zabaw konstrukcyjnych, wykonywanie uproszczonych rysunków postaci ludzkiej, rysunki niedojrzałe graficznie w stosunku do wieku, brak wyobraźni przestrzennej, nieprawidłowe rozplanowanie wyrazów w stosunku do strony zeszytu (pisanie w nieodpowiednich linijkach oraz wychodzenie poza linie), trudności w nauce niektórych przedmiotów i dziedzin nauki (np. geografii, geometrii).

OPÓŹNIENIA ROZWOJU RUCHOWEGO

Wybierając się na spacer, plac zabaw, czy też urodzinowe przyjęcie dla najmłodszych porównujemy swoje dziecko do jego rówieśników. To całkowicie normalne zachowanie opiekuna. Rozmowa z innymi rodzicami, wymiana zdań i spostrzeżeń, systematyczne bilanse lekarskie oraz baczna obserwacja rozwoju malucha – to najlepsze co możemy zrobić dla rozwoju potomka. Pamiętaj, że opóźniony rozwój ruchowy nie wynika z celowego niechlujstwa, ignorancji, rozkojarzenia czy też gapiostwa dziecka. Powtarzające się objawy w tym zakresie to sygnał, że nasze dziecko potrzebuje wsparcia, wspólnej pracy i pomocy specjalisty.   

1. Niezręczność ruchowa całego ciała.
   Przykłady: niesprawność ruchowa całego ciała, ruchy nieskoordynowane, kanciaste, nadmierna męczliwość podczas wykonywania czynności fizycznych, niechęć do udziału w grach i zabawach ruchowych.
    
2. Niezręczność manualna.
   Przykłady: nadmierne, bądź za małe napięcie mięśniowe, kurczowe trzymanie oraz silne przyciskanie ołówka lub kredek podczas pisania i rysowania, częste współruchy języka i dłoni podczas pisania, rysowania, wycinania itp., zaburzona szybkość ruchów dłoni i palców, niechęć do udziału w majsterkowaniu, wycinaniu, szyciu, zapinaniu guzików, niewłaściwa koordynacja wzrokowo ruchowa, brzydkie pismo, brak połączeń między literami, zmiana wielkości i kąta nachylenia pisma, wolne tempo pisania, niestaranne zeszyty, pogięte kartki, kleksy, liczne skreślenia i poprawki.

ZABURZENIA SFERY EMOCJONALNEJ

Emocje to uczucia, które dają obraz wnętrza człowieka. Za pomocą emocji wyrażamy nas samych. Wiele osób błędnie dzieli je na te dobre i złe – te negatywne i pozytywne. Emocje powstają niezależnie od nas, to reakcja organizmu na daną sytuację, więc trudno je kontrolować – szczególnie najmłodszym. Nie zapominajmy też, że gdy dziecko zaczyna edukację przedszkolną i szkolną nasze oczekiwania względem jego zachowania rosną. To ogromne obciążenie psychiczne dla młodego człowieka. Rodzic nie powinien w tym przypadku skupiać się na ocenie i krytykowaniu zachowań dziecka, a na znalezieniu przyczyn zaburzenia sfery emocjonalnej. Wsparcie psychoterapeuty to ważny element działań w zakresie tego deficytu rozwojowego. Co zatem powinno zaniepokoić rodzica?

1. Nadpobudliwość psychoruchowa.
   Przykłady: niepokój psychoruchowy, nadmierna ruchliwość, występowanie ruchów nagłych, niepotrzebnych i nieadekwatnych do sytuacji, częsta zmiana postawy i pozycji ciała, zaburzenia uwagi, drażliwość, gwałtowność, niecierpliwość, rozdrażnienie, skłonność do rozpoczynania kłótni, zaczepek, bójek, sprzeczek, jąkanie, tiki, grymasy twarzy, niejednostajność w pracy szkolnej.
    
2. Zahamowanie psychoruchowe.
   Przykłady: trudności w nawiązywaniu kontaktów werbalnych (słownych), brak wiary we własne możliwości, kompleksy, niska samoocena, nadmierna wrażliwość, niepewność, nadmierna nieśmiałość i wstyd, stany lękowe, wagarowanie, zwolniona reakcja psychoruchowa, problemy ze snem, zaburzenia odżywiania się, jąkanie i zacinanie się, bierność i apatia, stany depresyjne.

Wszystkie wymienione wyżej deficyty rozwojowe mogą w znacznym stopniu wpłynąć na trudności szkolne dziecka, jego funkcjonowanie w życiu społecznym i jakość życia. Pamiętajmy również, że niektóre zaburzenia rozwojowe dzieci mogą być objawem poważnych zaburzeń rozwoju mózgu (np. autyzmu). Jeśli zauważasz u swojego dziecka pewne nieprawidłowości, które Cię niepokoją, to nie powinieneś ich ignorować. Wyłapanie’’ dysfunkcji rozwojowych dzieci we wczesnym etapie, szybka interwencja oraz wdrożenie właściwej terapii zminimalizują problem i trudności w późniejszym wieku. Żaden rodzic nie powinien tłumić w sobie niepokoju o rozwój dziecka. Masz prawo do konsultowania swoich spostrzeżeń oraz zadawania pytań specjalistom. To ważna cześć rodzicielskiej drogi.

Źródła:
Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia, M. Bogdanowicz, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2000.
Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, M. Bogdanowicz, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2009,
Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, E. Stecko, Wydawnictwo UW, Warszawa 2002,
Trudności szkolne, K. Dębicka, M. Morkowska, Leszno 1998.